Gwary wielkopolskie w minimalnej dawce teorii
Gwary wielkopolskie powstały na styku języka ogólnopolskiego, dialektu wielkopolskiego i języka niemieckiego. Choć dziś nikt nie posługuje się gwarą na co dzień to jej elementy są mocno zakorzenione w mowie potocznej mieszkańców Wielkopolski.
W dialekcie wielkopolskim występują poddialekty: centralny (w tym dialekcie mówimy w sercu Wielkopolski, czyli w Kościanie), kaliski, południowy, zachodni, krajeński, północno-wschodni (obejmujący Pałuki) oraz poddialekt pogranicza kujawskiego (powiat koniński).
Najlepiej opisana jest gwara poznańska powstała z połączenia wielkopolskich gwar ludowych ludności wiejskiej z różnych regionów Wielkopolski osiadłej w Poznaniu.
Charakterystyczne cechy wymowy w gwarze poznańskiej:
- wymowa o zamiast a np.: Kolejorz (Kolejarz), chłopok (chłopak)
- wymowa u lub ó zamiast o np.: cóś (coś), doktór (doktor)
- wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó np.: łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna bo ci obleję głowę wodą od ogórków)
- wymowa ły zamiast ło i łó np.: łyszko (łóżko)
- wymowa y zamiast e - mlyko (mleko), chlyb (chleb)
- wymowa y lub i zamias końcówki -ej np.: gorzy (gorzej), lepi (lepiej)
- wymowa ej zamiast aj np.: dej (daj), trzymej (trzymaj)
- wymowa oł zamiast eł np.: diaboł (diabeł)
- wymowa u zamiast ół, uł lub łu np.: na du (na dół), dugi (długi), suchaj (słuchaj)
- wymowa uł zamiast ił lub ył np.: kupiuł (kupił), buł (był)
- wymowa końcówki -om zamiast -ą np.: jakom (jaką), pałkom (pałką)
- udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r np.: krug otfrunoł (kruk odfrunął) schyłeg nocy (schyłek nocy)
- wymowa dżwięczna w po głoskach bezdżwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas)
- miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić (drażnić), dźwi (drzwi), śpilka (szpilka)
- zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki)
- stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż) np.: czy (trzy), szczała (strzała), baży (bardziej), poedział (powiedział)
- w niektórych wyrazach zamiana ń na j np.: gnieźniejski (gnieźnieński)
- przyrostki zdrabniające -ik, -yszek np.: wózik (wózek), kamyszek (kamyczek)
- zmiana rodzaju np.: por - pora, zapałka - zapałek, magiel - magla
- zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach:
- niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w dopełniaczu ońcówkę z -ę na -ą np.: lekcją (lekcję)
- mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)
- w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana koncówki -y na -i np.: dobzi (dobrzy), dzici (dzicy)
- w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów (myszy), wsiów (wsi)
- zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech (do Prus), z Węgrzech (z Węgier), do Włoszech (do Włoch)
- końcówka narzędnika ujednolicana do -ami np.: dzieciami (dziećmi), ludziami (ludźmi)
- celownik liczby pojedyńczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi np.: wujewi (wujowi)
- nieprawidłowy dobór niektórych zaimków lub ich zniekształcanie np.: te słońce (to słońce), tej (ty)
- zmiany w wymowie czasowników:
- zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: ućknąć (uciec), stojeć (stać)
- zmiany we wzorze odmiany np.: bierę - bieremy - bierą (biorę - rierzemy - biorą)
- końcówka -im zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielim, bylim, mielim
- końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)
- zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem (szedłem), żym był (żem był - popr. żyłem)
- zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone (ukradzione), zamiecone (zamiecione)
- zmienione formy przysłówków np.: możno (można), skądy (skąd)
- podwajanie niektórych przyimków: zez domu (z domu) wew domu (w domu)
- nie należące do kanonu literackiego gwary lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, - np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające
Źródła: „Mowa mieszkańców Poznania”, red. M. Gruchmanowa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987; „Słownik gwary miejskiej Poznania”, M. Gruchmanowa, B. Walczak, PWN, Poznań 1997; poznanczyk.com, regionwielkopolska.pl, zagapa.pl., wikipedia.pl